Sakramenty a sakramentalia
Teologia scholastyczna definiuje sakrament jako skuteczny znak łaski (łac. signum efficax gratiae). Tę skuteczność, gwarantowaną przez sam fakt dokonania przepisanego rytu – niezależnie od pobożności udzielającego oraz przyjmującego – określa się terminem ex opere operato (łac. na podstawie dokonanej czynności).
Moc sakramentu pochodzi stąd, że działającym jest sam Chrystus poprzez ludzkiego szafarza, który powinien mieć intencję czynienia tego, co czyni Kościół.
Działanie sakramentów jest ściśle związane z misterium paschalnym Chrystusa oraz z Jego Ciałem, czyli Kościołem. Znaki sakramentalne przynoszą łaskę Chrystusa, wyjednaną przez Niego na krzyżu. Dokonują tego w sposób skuteczny ze względu na moc w nich zawartą, gdyż misteria życia Chrystusa są podstawą tego, czego Chrystus udziela teraz przez szafarzy swojego Kościoła w sakramentach (por. Katechizm Kościoła Katolickiego, nr 1115).
Sakramenty są skutecznymi znakami łaski, ustanowionymi przez Chrystusa i powierzonymi Kościołowi. Przez te znaki jest nam udzielane życie Boże. Obrzędy widzialne, w których celebruje się sakramenty, oznaczają i urzeczywistniają łaski właściwe każdemu sakramentowi oraz przynoszą owoc w tych, którzy je przyjmują z odpowiednią dyspozycją (KKK, nr 1131). Moc sakramentów zależy zatem od właściwego usposobienia, dojrzałości wiary i otwartości na działanie sakramentu. Skutek sakramentów jest zawsze pewny, jeśli przyjmujący nie stawia przeszkody łasce Bożej.
Sakramentalia to święte znaki, które na podobieństwo sakramentów wskazują przede wszystkim na duchowe dobra, osiągane dzięki wstawiennictwu Kościoła. Nie są one sakramentami, ale przygotowują do przyjęcia właściwego skutku sakramentów i uświęcają różne okoliczności życia (zob. Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej „Sacrosanctum concilium”, nr 60). Liczba sakramentaliów jest nieograniczona. Są one widzialnymi znakami – obrzędami ustanowionymi przez Kościół dla uproszenia łask i błogosławieństwa Bożego dla ludzi i rzeczy. Potocznie nazywa się sakramentalia mianem poświęconych przedmiotów.
W przeciwieństwie do sakramentów sakramentalia nie działają ex opere operato, ale ex opere operantis Ecclesiae, czyli na mocy działania Kościoła, które w tym przypadku oznacza nieustanną modlitwę usprawiedliwionych członków Kościoła powszechnego. Sakramentalia nie udzielają łaski Ducha Świętego na sposób sakramentów, ale uzdalniają do przyjęcia łaski Bożej i dysponują do współpracy z nią, przygotowują do przyjęcia właściwego skutku sakramentów, pomagają utrzymać łaskę uświęcającą, usposabiają do kontynuowania duchowej drogi. Dzięki własnej modlitwie, uczynieniu znaku krzyża świętego i codziennemu rachunkowi sumienia łatwiej nam przystąpić do sakramentu pokuty oraz owocniej uczestniczyć w Eucharystii i przyjąć Komunię Świętą.
Skutek działania sakramentaliów w znacznym stopniu zależy od usposobienia korzystających z nich wiernych, szczególnie od ich wiary. Sakramentalia nie są konieczne do zbawienia, ale są zalecane przez Kościół jako pożyteczne i zbawienne.
Sakramentalia mogą uświęcać każde wydarzenie życia wiernych. Sprawiają, że godziwe użycie rzeczy materialnych zmierza do uświęcenia całego człowieka, uwielbienia Boga i pogłębiania z Nim więzi. Dzięki sakramentaliom w codziennym życiu łączymy sacrum i profanum, to, co religijne, z tym, co świeckie, świat nadprzyrodzony i życie doczesne. Sakramentalia zawierają modlitwę, której towarzyszy określony znak, np. nałożenie ręki, znak krzyża, pokropienie wodą święconą, okadzenie. W ten sposób łaska Boża przenika i przemienia nasze codzienne życie.
Sakramentalia nie są czynami magicznymi czy działaniami na wzór amuletów. Magiczne użycie rzeczy polega na podporządkowaniu sobie nadprzyrodzonych mocy, tak by przez dany ryt lub przedmiot, przekazany określonej osobie, wywołać zamierzony skutek – zarówno dobry, jak i zły (biała i czarna magia).
Zwiększenie ilości sakramentaliów nie wzmocni skuteczności ich działania bez wewnętrznej dyspozycji. To Jezus uzdrawia i chroni, a nie woda święcona, medaliki czy inne sakramentalia.
Rodzaje sakramentaliów
Sakramentalia dzielą się na błogosławieństwa, poświęcenia i egzorcyzmy.
Błogosławieństwa to czynności (obrzędy i modlitwy), przez które Kościół w formie prośby zwraca się do Boga w celu wyjednania łask i darów dla osób i rzeczy. Błogosławieństwo jest uwielbieniem Boga za Jego dzieła i dary, ale równocześnie jest modlitwą wstawienniczą Kościoła, by te dary były użyte dla dobra człowieka – zarówno jego duszy, jak i ciała. Błogosławieństwa mogą być osobowe lub rzeczowe oraz mają charakter przejściowy. Błogosławimy pielgrzymów, matki oczekujące potomstwa, chorych, umierających. Udzielamy błogosławieństwa Najświętszym Sakramentem lub znakiem krzyża na koniec mszy świętej bądź prywatnie na czole danej osoby. Błogosławimy rzeczy i miejsca, np. pokarmy, pojazdy, miejsca pracy.
Każdy, na mocy powszechnego kapłaństwa otrzymanego w chwili chrztu, może błogosławić innych ludzi (np. rodzice w stosunku do dzieci), posiłki, przedmioty codziennego użytku, miejsca, w których przebywa.
Poświęcenia są to czynności (modlitwy i obrzędy), przez które przeznacza się przedmioty lub osoby (w przypadku osób współczesna teologia stosuje termin „konsekracja”, zaś do przedmiotów i miejsc – poświęcenie) wyłącznie do służby Bożej.
Poświęcenia są błogosławieństwami o charakterze trwałym – ustanawiającym. Należą do nich: poświęcenie osób Bogu (błogosławieństwo opata lub ksieni, konsekracja dziewic i wdów, profesja zakonna, posługa lektora, akolity, nadzwyczajnych szafarzy Eucharystii) lub przeznaczenie przedmiotów bądź miejsc do liturgii (poświęcenie kościoła, kaplicy, ołtarza, błogosławieństwo olejów świętych, naczyń, szat liturgicznych, szkaplerzy, krzyży). Poświęcone przedmioty stają się rzeczami świętymi i nie powinny być używane do użytku powszechnego, lecz dla celu, dla którego zostały poświęcone.
Egzorcyzmy to prośba skierowana do Boga w imię Jezusa Chrystusa, by jakaś osoba lub przedmiot były strzeżone od napaści Złego i uwolnione od jego panowania (KKK, nr 1673). Egzorcyzm uroczysty lub wielki, stosowany w przypadku opętania, może być dokonany tylko przez biskupa lub delegowanego przez niego egzorcystę. Modlitwa egzorcyzmu występuje również w rycie chrzcielnym oraz przy egzorcyzmowaniu wody, soli i oleju.
Egzorcyzmy proste to prywatne modlitwy, które mogą odmawiać wszyscy wierni, np. w chwilach pokus i dręczeń pochodzących od złego ducha. Przykładem takiej modlitwy jest egzorcyzm związany z medalikiem św. Benedykta i modlitwy o uwolnienie. Często dołącza się do egzorcyzmów niektóre czynności zewnętrzne, np. wkładanie rąk, błogosławienie krucyfiksem, znak krzyża, czytanie Pisma Świętego.
Do sakramentaliów należą też różne formy pobożności ludowej, które są kontynuacją życia liturgicznego, wypływają z liturgii i do niej prowadzą. Ich celem jest głębsze poznanie misterium Chrystusa. Należą do nich: cześć oddawana relikwiom, nawiedzanie sanktuariów, pielgrzymki, procesje, droga krzyżowa, różaniec, medaliki itp. (Katechizm Kościoła Katolickiego, nr 1674-1676). Te proste formy pobożności, łącząc element ludzki i uczuciowy z boskim, otwierają serce człowieka na działanie łaski Bożej i wzmacniają wiarę. Świadczą o tym liczne uzdrowienia duchowe i fizyczne, które dokonują się przy tej formie pobożności.
Egzorcyści korzystają z sakramentaliów, których dobry wpływ na osoby zniewolone potwierdziło ich wieloletnie doświadczenie. Są to:
• wezwanie imienia Jezusa – to w Jego imię i na Jego polecenie egzorcysta wyrzuca złe duchy. Imię Chrystusa, przyzywane w różnych formach, jest jednym z najpotężniejszych środków przydatnych w walce ze złymi duchami i chroniących przed ich atakami. Wzywając imienia Jezusa, przywołujemy Jego moc, dzięki której zły duch jest związany i wypędzony. W tym celu możemy posłużyć się również Litanią do Imienia Jezus;
• znak krzyża – kreśląc na osobie znak krzyża lub dotykając ją krucyfiksem oraz wymawiając formułę trynitarną, wyznajemy wiarę w Trójcę Przenajświętsza i wspominamy zbawcze dzieło dokonane przez Jezusa Chrystusa. Jest to potężny środek przeciwko złym duchom;
• różaniec to bardzo skuteczny egzorcyzm przeciwko demonom. Jest on rozważaniem tajemnic związanych z życiem i zbawczym dziełem Jezusa Chrystusa, zwycięzcy szatana, widzianych oczami Maryi. Najświętsza Maryja Panna jest potężną Opiekunką zarówno osób zniewolonych przez złe duchy, jak i egzorcystów. Różaniec trzeba odmawiać z wiarą, zaangażować rozum i swoją wolę. Wielu egzorcystów potwierdza niezwykłą moc różańca w czasie egzorcyzmów;
• modlitwa do św. Michała Archanioła – jest to modlitwa ułożona przez papieża Leona XIII w 1884 r. po przeżyciu mistycznym, jakie miał w czasie dziękczynienia po mszy Świętej. Pismo Święte przedstawia św. Michała Archanioła jako niebieskiego egzorcystę, który z woli Boga prowadzi walkę z szatanem w obronie Kościoła (zob. Ap 12, 7-9). Dlatego, odmawiając egzorcyzmy, przyzywamy również wstawiennictwa Wodza zastępów Pana i zwracamy się do niego jako opiekuna i patrona;
• krzyż z medalionem św. Benedykta – to jeden z najpopularniejszych sakramentaliów, którym posługują się egzorcyści. Z medalionem jest związana krótka modlitwa – egzorcyzm, na który często złe duchy gwałtownie reagują;
• stuła – to znak godności kapłańskiej, używana przy sprawowania sakramentów i sakramentaliów. W czasie egzorcyzmów jest elementem, który szczególnie drażni złego ducha i staje się przedmiotem jego ataków;
• woda święcona – egzorcyzmowana – woda egzorcyzmowana różni się od święconej tym, że do jej błogosławienia używa się dawnego rytu przed-soborowego, zawierającego egzorcyzm wody i soli. Woda święcona przypomina chrzest, przez który staliśmy się dziećmi Bożymi i uczestnikami wspólnoty Kościoła. W modlitwie błogosławieństwa prosimy o przebaczenie grzechów oraz obronę łaski Bożej od wszelkich chorób i nieprzyjacielskich zasadzek. Zwracamy się też z prośbą, byśmy mogli zbliżyć się do Boga z czystym sercem i uniknąć wszelkich niebezpieczeństw, które zagrażają naszemu ciału i duszy.
W drugiej formule modlimy się, by dzięki łasce Bożej ta woda służyła do odpędzania złych duchów i chorób, i by miejsca, w których przebywają wierni, pokropione tą wodą, były wolne od podstępu złego ducha oraz od wszelkich jego zasadzek. Pokropienie wodą święconą chroni zatem osoby, domy, przedmioty i miejsca przed złymi duchami. Woda święcona może też pomóc w cierpieniach fizycznych i psychicznych pochodzących od złego ducha. Dlatego można ją dodać do napojów, skrapiać ciało w miejscach bolesnych oraz przedmioty powszedniego użytku. Złe duchy widzą w wodzie święconej szczególne zagrożenie dla siebie. Wyraża się to w gwałtownych reakcjach osoby zniewolonej na pokropienie wodą święconą.
Woda ta nie powinna być używana jak zwykła woda, ale tam, gdzie potrzebne jest lekarstwo dla duszy lub ciała oraz jako broń przeciwko szatanowi.
• sól egzorcyzmowana – w Starym Testamencie sól dodawano od ofiar składanych Bogu oraz do kadzidła (zob. np. Kapł 2, 13). Sól oczyściła też złe wody za czasów Elizeusza, które następnie uczyniły ziemię urodzajną (zob. 2 Krl 2, 19-22). Jezus poleca uczniom, by byli dobrą solą dla ziemi (zob. Mt 5,13). Uczniowie mają bowiem poprawić smak i zabezpieczyć ją przed zepsuciem poprzez dobry styl życia. W modlitwie błogosławieństwa soli prosimy, by wszędzie tam, gdzie padną krople pobłogosławionej wody z wrzuconą do niej solą, ustały wszelkie napaści szatana i by zawsze nas strzegła obecność Ducha Świętego.
Sól egzorcyzmowana pomaga zatem w wypędzaniu złych duchów oraz służy jako ochrona przeciw nim. Rozsypuje się ją w pomieszczeniach, które zostały skażone działaniem sił demonicznych poprzez praktyki spirytystyczne, ryty satanistyczne, klątwy lub szczególnie ciężkie przewinienia (zabójstwo, kazirodztwo). Można ją dodać do poświęconej wody lub użyć do potraw;
• olej egzorcyzmowany – od dawna dostrzeżono szczególne wartości oleju z oliwek zarówno odżywcze, jak i lecznicze. Olej służył do łagodzenia bólu, leczenia ran (zob. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie: Łk 10, 30-37), namaszczenia ciała w celu odprężenia, do lamp. Sam Jezus polecił uczniom, by wzywali do nawrócenia, wyrzucali złe duchy, namaszczali chorych olejem i uzdrawiali (zob. Mk 6, 12-13). Namaszczenie olejem jest znakiem obdarzenia łaską Bożą. Stosuje się go np. przy rozpoczęciu katechumenatu, w udzielaniu sakramentów (chrzest, bierzmowanie, święcenia kapłańskie, namaszczenie chorych) i sakramentaliach (poświęcenie świątyni, ołtarza).
Poza świętymi olejami (krzyżma i chorych), poświęconymi przez biskupa w Wielki Czwartek, wierni mogą korzystać z oliwy poświęconej przez każdego kapłana. Przez namaszczenie olejem chorzy mogą odzyskać zdrowie, być uwolnieni od cierpienia, chorób, zasadzek nieprzyjaciół i nieszczęść, tak by dłużej nie cierpieli z powodu rany zadanej przez starodawnego węża.
Olej egzorcyzmowany przepędza złe duchy, chroni przed ich atakami oraz przed wpływem nieszczęść na ciało. Nacieranie olejem wspomaga działanie łaski w walce ze złym duchem i zapobiega jego oddziaływaniu na ciało opętanego. Można nim posmarować bolące miejsca lub dodać do pożywienia.
Olej usuwa też z ciała różne bóle i dolegliwości powstałe na skutek spożycia czegoś zaczarowanego przez magiczny rytuał. Takie bóle mogą się pojawiać zwłaszcza wtedy, gdy osoba zaczyna się modlić lub wybiera się do kościoła. Podczas egzorcyzmów z ust osoby zniewolonej może być wydalana gęsta i pieniąca się ślina. Zdarza się, że pojawiają się również przedmioty, takie jak gwoździe, kawałki szkła, splątane kawałki sznurka lub nici, kawałki drutu żelaznego. Organizm nie ponosi szkody z ich powodu, a raczej odczuwa ulgę przy ich wydalaniu. Jest prawdopodobne, że przedmioty te materializują się w chwili wydalania. Najczęściej oleju egzorcyzmowanego używają egzorcyści w czasie modlitw nad osobami zniewolonymi, niemniej jednak każdy może nad chorym miejscem uczynić znak krzyża olejem i prosić Boga o uzdrowienie.
• poświęcone kadzidło – w czasie modlitw egzorcystycznych można również wykorzystać poświęcone kadzidło. W modlitwie błogosławienia kadzidła prosi się Boga, by mocą Jego świętego Imienia zostały oddalone ataki złych duchów i choroby oraz przywrócone zdrowie, a wonny dym wzniósł się do Niego w wieczności. Ten dym, przyjemny dla Boga z racji naszych modlitw, drażni złe duchy i przyczynia się do ich ujawnienia i oddalenia;
• świeca poświęcona – Bóg dał świece, by rozproszyć ciemności. W modlitwie poświęcenia prosi się, by z miejsc, w których będą zapalone te świece, odstąpili zatrwożeni władcy ciemności i nie odważyli się więcej niepokoić sług Boga. Zapalona świeca symbolizuje samego Chrystusa, który będąc światłością świata, oświeca jego ciemności. Tego światła nienawidzi władca ciemności;
• relikwie – są to szczątki ciał świętych lub przedmioty, z którymi te osoby miały związek. Relikwie I stopnia to pozostałości ciała świętego (np. krew, kości, włosy); relikwie II stopnia to przedmioty, którymi posługiwał się święty (np. ubranie, różaniec); a relikwie III stopnia to przedmioty, które miały kontakt (np. przez potarcie) z relikwiami I lub II stopnia. Kult relikwii tłumaczy się tym, że święci byli za życia żywymi członkami Ciała Chrystusa i świątynią Ducha Świętego. Relikwie przypominają nam, że święty po śmierci fizycznej nadal żyje, oręduje za nami i wyprasza nam łaski. Dzięki relikwiom możemy nawiązać z nim osobisty kontakt.
Użycie relikwii podczas egzorcyzmów potwierdza tę prawdę. Zdarza się, że osoba zniewolona nie wie, do kogo należą relikwie, a wymienia dokładnie imię świętego, dodając przy tym, że on jest tu obecny. Gwałtowne reakcje szatana i jego awersja do relikwii potwierdzają naukę Kościoła o znaczeniu kultu świętych. Szatan ich nienawidzi, bo wybielili swoje szaty we krwi Baranka, a stojąc teraz przed tronem Boga i w Jego świątyni (zob. Ap 7, 14-15), nie podlegają już jego atakom i wspomagają swych cierpiących braci na ziemi.
Warto dodać, że rytuał egzorcyzmu przewiduje odmówienie Litanii do Wszystkich Świętych. Przy wymawianiu imion niektórych świętych występuje reakcja osoby zniewolonej. Dotyczy to świętych, do których dana osoba ma specjalny kult. Każdy wierny może stosować większość z wymienionych sakramentaliów.
Dodanie wody święconej, soli, oliwy do jedzenia powoduje manifestacje u osób zniewolonych. Odrzucają jedzenie ze wstrętem jako niesmaczne. Mogą przy tym wystąpić ostre reakcje, krzyki, wymioty. Miejsca namaszczone olejem egzorcyzmowanym zaczynają parzyć, osoba odwraca się, by uniknąć namaszczenia. Krzyż położony na głowę zaczyna przeszkadzać, tak że osoba czuje wielką chęć, by się go pozbyć. Podobne zachowania obserwuje się przy pokropieniu wodą święconą lub nałożeniu rąk kapłańskich.
O. dr Krzysztof Modras OP,
doktor patrologii, dominikanin, egzorcysta archidiecezjalny,
przeor klasztoru oo. Dominikanów w Lublinie
Dla pogłębienia tematu związanego z sakramentaliami polecam książeczkę na ten temat lub moje dłuższe opracowanie, również na podstawie dawnego wydawnictwa
